GAUR EGUNGO ERRONKAK. ETORKIZUNARI BEGIRA

Iker Goenaga, Anjel Valdés, Ixiar Oreja, Joseba Tapia, Xabi Nabarro

Inpernuko Poza Jardunaldiak, 2003-10-03

Xabi Nabarro: Orainaz hitz egiteko atzera begiratu behar da, zeren azken 15-20 urteek asko baldintzatu dute gaur egungo egoera. Hau dena “boom” batetik sortu zen, 86-88ko txapelketek eragin zuten egoera. Igotzen den guztia jaisten den moduan, trikitixaren urak apal daude momentu honetan baina geldirik ez daude. Nik baita ere garrantzi handia ematen diot garai hartan zegoen Gipuzkoa eta Bizkaiaren arteko borrokari; zenbait trikitilari gipuzkoar eta bizkaitarren arteko giro oso beroa zegoen. 88ko txapelketaren finalean 8.000-9.000 pertsona egon ziren Belodromoan, ordurarte trikitixa herri giroan eta giro euskaldunetan zegoen, hiritartu gabe. Gauza harrigarria izan zen. “boom” horrek zenbait eragin izan zituen, soinu joleak sortu ziren barra-barra, gazte guztiek hau edo hori bezalakoak izan nahi zuten. Honek halako korronte handi bat sortu zuen, soinu eskola ugari sortu ziren eta txapelketa ugari, gazte txapelketak eta herriko jaietako txapelketak. Trikitixa taldeen sorrerak izan ziren garai hartan, nahiz eta lehenago ere baziren jazbanarekin edo saxofoiarekin jotzen zuten taldeak, orduan sortu ziren taldeak baxuarekin, bateriarekin eta beren errepertorio propioa egiten zuten. Horren aurretik bertsioak eta errepertorio tradizionala egiten zen. Talde hauek ordurarteko herrietako jaietako berbena taldeei lekua kendu zieten, neurri handi batean, eta trikitixa talde hauek hortxe aurkitu zuten bidea handitzeko eta hazteko. Diskografia ere ugaritu zen bolada hartan, Elkarlanean diskoetxeak beste zigilu bat zabaldu zuen trikitixaz soilik arduratuko zena.

Pixka bat marraztu nahi izan dut nola izan diren 15 urte hauek. Gero beherakada izan da, 91ko txapelketa izan zen azkena. Esan dugun bezala, gora igotzen dena jaitsi egiten da, zergatik jaitsi zen? Zergatik sortu da “impasse” hori? Joseba?

Joseba Tapia: Nik ez dut hain gaizki ere ikusten. Trikitixaz hitz egiten dugunean beti aipatzen dugu Belodromoa betetzeko gai izan ginen txapelketa mitiko hura, trikitixa aurretik gauza garrantzitsu bezala ezagutu genuen, funtzio sozial handi bat zeukan, baserri giroan bizi zen, gerra osteko Francoren garaian bai tradizio, dantza eta hizkuntza bera mundu itxi batean gorde izan zen. Guk mundu hori kaletik ezagutu genuen. Txapelketa horiek markak hautsi zituzten eta gero beherakada aipatzen denean ez dut uste holako beherakadarik izan duenik, ez bada euskal gizarte osoak izan duenaren parekoa. Maila horretatik lotuak ikusten ditut gizartea eta trikitixaren egoera. Beherakada mahaian gauden guztiok ez dugu sumatzen, irakaskuntza ez dabil hain gaizki, erromeriak esaten dugu ez daudela hainbeste baina oraindik ere baserri giroan trikitixa asko jotzen da. Eszenatoki handietako emanaldi horiek jaitsi egin dira pixka bat...

Anjel Valdés: Nik pentsatzen dut beherakada nabarmen bat dagoela baina ezin zaio egokitu bakar-bakarrik trikitixa munduari. Krisi ekonomiko batean gaude, beherakadan dago musikaren salmenta, salmentarekin batera datoz kontzertuak, CDak, musikaren inguruan saltzen diren produktuak orokorrean, eta azken bi urteetan musikaren salmenta proportzio ikaragarritan jaitsi dela ikusten da munduan. Gure lurraldea txikia da, errekurtso ekonomiko txikiak ditu, hemengo enpresak estruktura aldetik txikiak dira eta gehiago kostako zaie garai berrietara egokitzen. Trikitixan bezala beste terreno askotan krisialdi handi bat sortzen ari da, batez ere aisialdirako diren kontsumoko produktu horietan; musika, liburu eta batez ere kultur produktuetan. Badago balore galera bat, ez trikitixarekiko baizik eta orokorrean sumatzen da Euskal Herrian gertatzen ari den balore aldaketa eta sokaren kontra egote hori. Ezin da ahaztu herri musika dela herri identitate bat, bandera bat eta trikitixak baduela balore hori. Horren barruan kokatu behar da; ezin da esan dena oso ondo dagoela eta trikitixa gaizki; trikitixak guzti horren barruan bere partea dauka.

Iker Goenaga: Nik azken urteetan, 90eko hamarkadako “boom” horren beherakada bat sumatu daitekeela baina “boom” diferenteak egon direla aipatuko nuke. 60ko hamarkadaren bukaeran Laja eta Martinekin “boom” bat egon zen, fenomeno oso inportante bat. Momentu hartan trikitixa ikuskizun bihurtzen hasi zen kantuen konposizioagatik eta jotzeko moduagatik. 80ko hamarkadan Joseba Tapia eta Kepa Junkerarekin guzti hori areagotu egin zen eta 90eko hamarkadaren erdialdera Maixa eta Ixiar, Gozategi eta beste hainbatekin beste aldaketa bat eman zen. Hala ere, aldaketa bakoitza desberdina izan da momentua desberdina izan delako, eta Anjelek aipatzen zuen fenomeno hori ondo aztertu beharko litzateke. Zer fenomeno izan den, zer jenderi eragin dion, zer jendek erosi duen hori eta zer jendek utzi dion produktu hori kontsumitzeari. Aipatu dituen arrazoiak egokiak direla uste dut, gizartearen aldaketa bat dagoelako. Baina inportantea da hamarkada desberdin horietan egon diren aldaketa desberdinak ikustea, gaur egun non gauden eta zer egin genezakeen erabakitzeko. Agian 70eko eta 80ko hamarkadetako aldaketak ez dira behar adina kontutan eduki talde edo belaunaldi berriak etorri direnean.

Ixiar Oreja: Hasteko, beherakadaz hizketan ari gara baina egia da beste musikekin alderatzen badugu trikitixak Euskal Herrian azken urteetan izugarrizko gorakada eduki duela. Ez da beste musikarik izan horrelako indarrik eduki duenik azken urte hauetan, lehenago izan ziren “Rock Radical Vasco” eta apartekoak. Euskal musikan dena parekatuko bagenu, pop musika, rock musika, trikitixa, dena gutxi gora behera antzera dago. Nik esango nuke kultura orokorrean gaizki dagoela ekonomikoki beherakada bat ematen ari delako, tristezia bat dagoelako, gazte asko gaude leporaino.

A. Valdés: Oso bitxia da orain aipatu duzun datu bat, Iker. Hamarkadak aipatu dituzu eta hamarkada horiek belaunaldi aldaketekin batera datoz. Jende gazte multzo bat dator berriro ere merkatura, hamar urte dituztenetik musika kontsumitzen hasten dira, bereizten, aukeratzen eta belaunaldi aldaketarekin batera gazte multzo bat sartzen da eta beste gazte multzo bat ateratzen da. Guzti hori ikusita, argi dago 70eko hamarkadan ohitura batzuk zeudela, gizartea modu batean antolatuta zegoela, balore batzuk zeudela. 80ko hamarkadan beste batzuk, 90ean beste batzuk eta XXI. mendearen hasieran beste batzuk sortzen ari direla eta egokitu egin behar dela. Trikitixak uraren moduan bere ihesbidea bilatzen du, belaunaldi aldaketa guztietan egin duen bezala. Nik uste momentu honetan bilatzen ari dela. Faktore asko daude, une honetan merkatua finkoagoa da, azkarrago sortzen eta kontsumitzen dira produktuak eta horrek ez dio denborarik ematen ez produktuari, ez taldeari, ez ingurukoari karrera bat pausatzeko. Epe laburra inportanteagoa da orain 20 urte baino, eta estres bat sartzen du trikitixaren munduan. Irtenbidea bilatu behar du baina ez du denbora askorik, dena efimeroagoa delako. Nik ez daukat egokituko den dudarik, beti egin izan duelako.

I. Oreja: Nik uste dut beste musikekin alderatzen badugu trikitixak arrisku gutxiago duela, besterik ez bada herri txikietan mantenduko delako. Hirian galtzea errazagoa da. Herri txikietan trikitixa, txistua eta gure-gureak ditugunak, edo guretu ditugunak nahiz garai batean ez izan, hor indarrean mantentzen dira.

X. Nabarro: Baina horrek badu arrisku bat: ezin gaitezke folklorismo mota batean erori?

A. Valdés: Ez. Nik uste dut hori naturalki datorrela. Trikitixak beste musika estiloek bezala bi osagai ditu gutxienez; bat iraunkorra, betidanik dagoena eta betirako geldituko dena, eta zaharrek, gazteek, denek badakite horri eutsi behar diotela, identitateari eutsi behar diotela. Hori herri musikan oso inportantea da, herri musikak identitateari eusten ez badio galduta dago, ez dauka norabiderik. Beste osagai bat modaren araberakoa da, efimeroagoa. Moda hori aldatzen doan bitartean bestea mantendu egiten da. Azpiko sustrai hori beti existituko da eta pentsatzen dut geneetan ere badagoela. Trikitixa talde berrien agerpenak eta salmentak jaitsi direnean besteak berriro agertu dira. Beti egon da osagai etniko hori, bandera izate hori.

I. Oreja: Aparte soinua berez erraza da nahasten beste instrumentuekin. Horregatik mestizaia onartzen duen instrumentua da, beste batzuekin gogor gelditzen den bezala erraz bustitzen da.

X. Nabarro: Errealitate bat da “diskjokey”-a trikitixari plazak kentzen ari zaiola.

I. Oreja: Hori moda bat da. Edozein musika jartzen dizute eta agian ez zaitu dantzara animatzen. Ni trikitixak dantzara bultzatzen nau. Zuk esaten dituzun horiek entzuten ditudanean, gusta dakizkidake, baina ez dantzarako, entzuteko bai aldiz.

I. Goenaga: Soinu txikiaren funtzio soziala aldatu da. Garai batean bere funtzio bakarra jendea dantzan jartzea zen, gaur egun soinuarekin bide desberdinak ireki daitezke eta jendeak plazetan dantzan egiten ez badu ez dut uste soinu txikiaren erruz denik, gizartea aldatzearen ondorioz baizik. Hemendik aurrera jendeak ikusi beharko du soinu txikiarekin dantzarako musikaz gain beste zenbait gauza egin daitezkeela. Hori faltan botatzen dut: hemen dagoen maila, birtuosismoa eta teknika ikusita, jende gehienak erromeriara bideratzen du bere lana.

A. Valdés: Nik ere ez dut inolaz ere gaizki ikusten trikitixa musika elektronikoarekin nahastea. Hori lengoaia bat da, “rock and roll” edo “world music” deitzen den hori bezala. Belaunaldi bakoitzak badu espresatzeko modu desberdin bat eta gustu desberdinak daude. Gero, musikak badu lengoaia bat, lengoaia klasikoa modu batekoa da, poparen lengoaia beste modu batekoa eta herri musikarena beste bat. Trikitixak bere esparrua hor dauka, herri musika bezala egokitzeak esan nahi du mantendu behar duela iraunkortasunean bere herri identitate hori baina, derrigorrez esango nuke, momentu horretan belaunaldi gaztean erabakitzen den lengoaiarekin nahastu behar du. Inportanteena beti ere, fondoan gelditzen dena, kantua da. Kantua ona baldin bada, lengoaia guztietan izango da ona.

X. Nabarro: Oraingo gazteek badute erreferentziarik?

I. Goenaga: Nik pentsatzen dut baietz. Irakasle bezala saiatzen naiz garai bateko errepertorioaren zati bat erakusten baina ikasleak etortzen zaizkit Alaitz eta Maider ikusi dutelako, orduan, orain 80 urteko kalejira zahar bat erakustea hasiera batean ez da erraza. Ikasi behar du, errepertorio zaharra landu behar du iritsi arte berak ikasi nahi dituen kantu horiek ikastera. Beti saiatzen naiz base hori edo garai bateko tradizio horren zati bat erakusten.

X. Nabarro: Zuen ustez, gauza berriak egiten dituen jenderik badago?

I. Goenaga: Uste dut bakoitzak sentitu behar duela zein den bere aukera edo non sentitzen den erosoago. Azken urteetan niregana ikastera datozenen motibazioa nahiko ahula da. Gaur egun motibazio fuerte hori falta da instrumentuarekin lotura handi bat lortzeko eta hori garatuaz bide propio bat sortzeko. Hori edozein arte motatan behar da eta ikusten dut ikasleentzat berdin dela urtebetean trikitixa jo, hurrengoan pianoa, hurrengoan igeriketa eta hurrengoan antzerkia. Urtetik urtera ikasle kopurua nahiz berdintsu mantendu, gorabehera oso handia da: 20 ikaslek utzi dute eta 23 hasi dira; hurrengo urtean 30ek utzi dute eta 29 hasi dira. Horrek eragin zuzena du gero bide berriak lortzeko.

A. Valdés: Aipatu duzue aspaldian harritzekoa den ezer ez dagoela eta horren harira nik uste dut badagoela oihal bat nolabait azken urteetan sortu diren diskoen kalitatea estali duena. Belaunaldi bakoitzak bere lengoaia dauka, bere modua eta beti daude aitzindari batzuk harridura sortzen dutenak. Orain 10 urte berriak ziren sonidoak, oso berriak gainera, bateria, baxu, gitarra, trikitixa, oso modernoak, estandarizatu egin dira. Nahiz eta orain kantuak oso onak izan, estandarizazio horrek ez du erraztu barruko kalitatea ikustea. Horregatik oso inportantea da trikitixarentzat egokitzea lengoaia berri horietan, batez ere diferentzia eta sorpresa sorrarazteko. Kreazioak badaude, kantuak badaude, baina beharbada puntu bateraino kreazio krisi bat ere badago.

J. Tapia: Nik profesional bezala tranparen sentsazioa daukat. Komertzioak, gizarte globalizatuak egin digun tranpa, horren izen nagusia mestizaia da. Gu trikitixa jotzen hasi ginenean baserri giroan bakarrik estimatzen zen. Gogoratzen dut 17 urte nituenean Donostian dantza talde batekin kalejira bat egin izana, nik jendearen mesprezua sentitu nuen. Hara, hemen dira baserritarrak, hemen dator simaur usaina, horrela ikusten gintuzten kapitalean. Orain ezinezkoa da horrelakorik pentsatzea, gure euskalduntasunaren ikur bilakatu garelako. Gure belaunaldia, Miren, Kepa Junkera, Zabaleta, gehienok ez ginen baserri girokoak, kalekumeak ginen. Bagenituen beste influentzia batzuk. Gure koadrilakoei ez zitzaien trikitixa gustatzen, zaharren kontu bat zen. Egoera horretan bizi izan genuen transizioa: Trikitixak egin behar du ireki, zabaldu, modernizatu, mestizatu, esaten ziguten alde batetik. Guk aurreiritzi handirik ez genuenez, mestizatzen saiatu ginen. Bestalde, baserri giroak, gizarte itxi hark esaten zigun hori ez egiteko, hori txarra zela, hori ez zela trikitixa, hori rock zela. Baina modernizatzeak zer esan nahi zuen oker esplikatu ziguten, nonbait, mestizaiak multinazionalaren ildoa jarraitzea esan nahi zuelako. Gu itsu-itsuan rock bihurtu ginen. Batek bateria sartu bazuen besteak ere bai; batek musika poperoa egin bazuen besteak ere bai. Gure belaunaldia eta ondorengoa komertzioaren ezkerrera edo eskuinera joan gara. Eta orain babesik gabe utzi gaitu komertzioak, gero eta diru egarri handiago dauka, eta orain ikasi dugu mestizaiaren esanahia: diru pilaketa.

A. Valdés: Arrisku hori da, mestizaia horretan beste aldera joatea eta herri sena galtzea. Horrek ez du esan nahi denok baserriak erosi behar ditugunik... Zure herrian eta herri txikietan trikitixak jarraitu behar du azalarazten sentimendu onak, dantzarako eta alaitasunerako. Hori da bere bidea.

J. Tapia: Disko mundua asko aldatu da. Gu hasi ginenean hiru urte irauten ziguten diskoek eta orain urtero argitaratu behar duzu modako kantua, irrati guztietan jarriko dutena, eta hilabete irauten badu asko da.

I. Goenaga: Garai hartan bi urtez behin trikitixa disko bat ateratzen zen eta gaur egun urtean lau edo bost.

X. Nabarro: Zenbat disko saldu du gehien trikitixa talde batek Elkar-en?

A. Valdés: 35 bat mila ale. Horrelako gauzak noizean behin izaten dira, horrek ez du esan nahi talde horrek disko guztietan hori saltzen duenik. Taldearen arabera ere bada. Gaur egun ez dira horrelako zifrak ikusten, asko saltzea 8-10 mila ale saltzea da.

X. Nabarro: Eta ikasleak? Zenbat ikasle eduki dezake media irakasle batek?

I. Goenaga: Nik zenbat dauzkadan dakit. 95 pandero eta trikitixa artean.

X. Nabarro: Partikularrak edo musika eskolatan gehiago?

I. Goenaga: Nik uste musika eskola guztietan sartzen ari dela.

X. Nabarro: Zuek erromerietan zenbiltzatenean zenbat plaza egin izan duzue gehien urte batean?

I. Oreja: Gehien ez dakit baina gutxien 80 saio urtean, 11 urtetan; gehien ehun eta piko. Gure garaian pixka bat aldendu ginen trikitixatik eta gure borondatez izan zen; eta, orduan eta gehiago aldendu, uste dut orduan eta gutxiago saltzen genuela gainera. Gure diskorik arrakastatsuena, Uhinez uhin, bai hemen eta bai kanpoan gehien saldu zen diskoa izan zen.

J. Tapia: Disko bat egiteko garaian oso desberdina da zein diskoetxetan egiten den. Ni behin Donostiako talde batekin Madrileko multinazional batera grabatzera joan nintzen, erdaraz kantatzen zuten. Haiek esan zidaten multinazionalak grabazioan bakarrik 16 milioi pagatuko zituela, eta propagandan beste hainbeste aurreikusten zuten. Gure ikasleek egingo dituzte kantu onak baina, komertzioak horrela funtzionatzen badu, ez badute inongo babesik, ez badu inork dirua jartzen beraien alde edo ez badute komunikabideetan egunero beraien musika jartzen edo ez badute telebistek egunero beraien bideo-klipa jartzen, esan dezakegu kondenatuta daudela frakasora.

X. Nabarro: Euskal Herrian disko bat grabatzea gutxi gorabehera, gastu guztiak jota, hiru bat milioian egin daiteke, Anjel?

A. Valdés: Segun zein disko baina, media bat jota, bai.

I. Goenaga: Ez dakit zenbateraino irakasle batek taldeak sortu, taldeen manager lana egin edo diskoetxera joan behar duen. Nire lana soinua irakastea da; diskoetxearen problematika hori ez da irakasleen lana, egia da lagundu behar diela ahal duen guztian.

A. Valdés: Nik uste dut arlo hori talentuaren munduari dagokiola. Talentua duenak aurrera egiten du.

J. Tapia: Txapelketa askotan gertatzen dena, bikote bat atera da eta izugarri ondo jo du eta laugarren jarri dute eta ez dakite zergatik; zergatik laugarren? Edo talde gazte batek badu baxua, bateria, gitarra, trikitixa, eta izugarri politak diren kantu berriak egin dituzte eta ezin dute aurrera egin. Talentuari bakarrik egotzi behar zaio hori?

A. Valdés: Talentuarekin batera beste faktore batzuk biltzea inportantea da, momentu onean egokitzea. Talentua da behar-beharrezkoa, inportanteena. Talenturik ez badago talde horrek oso karrera laburra dauka, efimeroa, jaio eta bukatu. Talentua izateak ez du esan nahi bizitza guztian horretan irautea, baizik eta bilatuko duela bere bidea. Talentua ez da erakusten, norberak barruan daukana da; bidean mezenas bat topatzen baduzu, diskoetxe bat edo bultzatuko zaituen jende bat... Komunikabideak zure alde egongo dira, beste garai batzuetan komunikabideetan gure musikaren presentzia handiagoa zen, momentu honetan gutxitzen ari da, nabarmena da. Nik konfiantza daukat, musika onak beti dauka bidea.

X. Nabarro: Talentuaz ari zarete baina inportanteagoa da mezenasen kontu hori. Talenturik gabeko jende pila bat oso goian dago.

A. Valdés: Mezenasik ez dago munduan, gaur egungo musikaren edo artearen munduan.

J. Tapia: Agian “Operación triunfo” izan liteke gaur egungo mezenas modernoa.

A. Valdés: Hori marketing operazio bat da. Gaur truke komertzial bat dago, zuk hau ematen didazu eta dauden espektatiben arabera zuk ehuneko bat jasotzen duzu, kalkulu horiek oso inportanteak dira.

X. Nabarro: Adibidez, Euskadi Gazteak talde berrien lehiaketa antolatzen duenean esaten du: “Aurkeztu zaitez dirua eta ospea lortu nahi baduzu”.

A. Valdés: Hori publizitateak jartzen duen tranpa da. Eros ezazu garbigailu hau eta zoriontsu izango zara. Krisian dago mundu hori baina oraindik musikariak daude, trikitilariak, kantautoreak, folk taldeak, rock taldeak, diskoetxeak, dendak, gero eta gutxiago baina, guzti hori hor mantentzen da. Behar bada musika orokorrean hitz eginda oso inportantea delako. Zertarako? Esplikatzen zaila da, beharbada ezertarako ez baina laguntzen du bizitzen. Horregatik trikitixa, musikaren parte bat hartzen duen heinean, inportantea da. Inkontzienteki badakigu hori inportantea dela eta trikitixak ere badaki inportantea dela berak jarraitzea.

X. Nabarro: Ez al du industriak geroz eta kontsumo azkarragoa bultzatzen?

A. Valdés: Bai, kontsumoaren ohiturak asko aldatzen ari dira, gu konturatu baino lehenago aldatzen dira. Gaur egungo gazte jendeak ez du kontsumitzen musika guk gure garaian kontsumitzen genuen moduan. Teknologiak aldatu du hori, erraztasun hori eskaintzen duelako kantu bat hemendik hartzen dute, beste bat handik, eta CD berri bat egiten dute.

X. Nabarro: Motibazioa duen gazte bat, gainera talentua daukana eta gainera diskoetxe bat eta ingurukoen laguntza baldin badauka ere, merkatua zaila da. Orain arte trikitixa beti izan da Euskal Herriko merkatu murritz honetan saldu den gauza bat. Akaso kanpora begira jarri beharko ginateke. Esportatu egin behar al da trikitixa?

I. Oreja: Hori landu eta barrukoa ere landu baina beldurtu gabe. Taldeak jotzen ari dira eta ikasle mordo bat dago eta ez dago halako beldurra eduki beharrik. Berez artea bere arlo guztietan gaizki dago baina ez dago trikitixa bereziki gaizki, alor bat gehiago da eta landu eta zaindu behar dugu baina beldurtu gabe. Mentalitate positibo batekin ziur aski gauzak hobeto egingo ditugu.

A. Valdés: Esportatzea dudarik gabe oso gauza inportantea da baina trikitixak ezin du ahaztu bere merkatu naturala hau dela eta hemen sortu behar dela. Horrez gain oportunitate bat sortzen bada disko batekin edo bira batekin kanpora ateratzekoa, hori borobiltzera dator.

I. Goenaga: Soinu txikiak kanpora ateratzeko aukerak izan ditzake baina ez dut uste Ingalaterran pop edo rock zirkuitu batean ibili daitekeenik. Ikusi behar da zure tamainan edo urrunago zein zirkuitu motatan sartu daitekeen eta horrek eragina dauka zuzenki zuk hemen soinu txikiarekin egiten duzun musikarekin. Oso zaila da, segun zein motatako produktua den, zenbait lekutan sartzeko. Esportatzearenak ere baditu kodigo batzuk: segun zein lekutan, zirkuitu mota batzuetan mugitzea edukiko duzu, beste batzuetan ez...

X. Nabarro: Hemengo jende asko Kepa Junkeraren diskoak erosten hasi da kanpoan arrakasta izan duenean eta multinazional batek esan dionean: “Diskoa erosi behar duzue kanpoan arrakasta izan duelako”. Horregatik esaten nuen nik ea kanpora atera behar garen trikitixarekin gero etxean saltzeko.

A. Valdés: Bai, hori gertatzen da normalean.

J. Tapia: Begira zer errealitate gordina. Radio Nazionalak esan behar digu zer euskal produktu erosi behar dugun.

X. Nabarro: Trikitixaren mundua oso desantolatuta dago. Irakasle bakoitzak bere metodoa dauka; hau antolatu egin behar da edo horrela ondo dago? Uniformizatu behar da, metodo bat hartu?

I. Goenaga: Irakaskuntza sortzeak berak ekarri du uniformizatze bat. Bizkaiko jotzeko modua galduta dago erabat, herrialde desberdinetan Gipuzkoako jotzeko modu gutxi gorabeherako bat jotzen da. Horri metodoa bera ere uniformizatzen badiogu, oraindik gehiago. Nik adibidez hiru metodo erabiltzen ditut; solfeo bidez, zenbakiekin, eta garai batean bezala aurrez aurre. Gauza bakoitzak baditu bere abantailak, bere desberdintasunak. Metodoaren arabera belarria gehiago lantzen duzu, beste batekin erritmoa gehiago. Nik pertsonalki ez nuke estandarizatuko, uste dut aberasgarria dela.

X. Nabarro: Txapelketak lagundu zuen, garai batean, ezta?

A. Valdés: Ez txapelketa helburu delako, trikitixak errekuperatu behar du protagonismo handi bat, garai luze batean eduki duena komunikabideetan. Komunikabideetan dago gakoa, ez euskal komunikabideetan bakarrik baizik eta kanpoko komunikabideetan, kanpoan zabaltzeak ekartzen dituelako etekin handiak. Hainbat eta gehiago agertu komunikabideetan, garrantzi gehiago emango dio, ez bakarrik euskal jendeak, kanpoko jendeak ere bai. Hori ez da egun batetik bestera antolatzen, baina bai estrategia baten barruan kokatu beharko litzateke garapen guzti hori. Txapelketak bideratu egiten du, motibatu egiten du, klima bat sortzen du bi, hiru edo lau urtetik behin. Belaunaldi berri bat datorrenean esperantza dute. Ezinezkoa litzateke planteatzea txapelketa bat lehengo moduan: fandango, arin-arin, porrusalda....

J. Tapia: Alaitz eta Maiderrek ez zuten txapelketan parte hartu eta kristoren arrakasta eduki zuten gero!

A. Valdés: Beti dago jendea talentua duena eta dagoenean bere lekua egiten du.